در این مقاله، در مورد انواع بها در طبقه بندی واکنش نسبت به تغییر حجم فعالیت صحبت می‌کنیم و مباحث مهمی از جمله بهای ثابت و متغیر را یاد میگیریم.
یکی از مباحث مهم در حوزه مدیریتی، درک چگونگی رفتار بها و ارتباط آن با تغییرات حجم فعالیت در یک شرکت می باشد. این مسئله می‌تواند در بسیاری از حوزه ها نظیر بهایابی محصولات، ارزیابی عملکرد و تصمیمات مهم مدیریتی مورد استفاده قرار گیرد و از اهمیت حیاتی بسیار بالایی برخوردار است.
مقدمه
رفتار بها، همواره برای “کل” تعریف میگردد و ارتباطی با بهای هر واحد به صورت جداگانه ندارد. از طرفی، معیار های مختلفی برای اندازه گیری حجم فعالیت وجود دارند. نظیر:
- حجم تولید
- حجم فروش
- خدمات ارائه شده
- ساعات کار مستقیم
- ساعات کار ماشین آلات
- تعداد سفارشات
- مقدار کالای حمل شده
در نهایت، میتوان تغییرات حجم فعالیت را به تغییرات بها مرتبط دانست. در این طبقه بندی، با سه نوع بها روبرو هستیم:
- بهای ثابت
- بهای متغیر
- بهای مختلط
در این بین، درک بهای ثابت و متغیر از اهمیت بالاتری برخوردار است؛ چرا که نقش مفهومی پایه ای را در بهای مختلط بازی میکند.
مفروضات رفتار بها و دامنه فعالیت
قبل از ادامه، باید با عبارت دامنه فعالیت آشنا شویم. رفتار تمامی اقلام بها، در طول مدت زمان طولانی (به شکل بلند مدت) و یا تغییرات حجم فعالیت دچار تغییر میشود. این دو گزاره را میتوان به عنوان دو دلیل اصلی تغییرات رفتار بها به شکل زیر ذکر کرد:
- دوره زمانی
- دامنه مربوط فعالیت
طبق تعریف اکادمیک کتاب حسابداری صنعتی، دامنه مربوط فعالیت، سطحی از فعالیت می باشد که در آن سطح رفتار مختلف اقلام بها تغییر نمیکند.
به عبارت دیگر، بهای ثابت کل و بهای متغیر مربوط به هر واحد مستقل، تغییری نمیکنند.
در تحلیل تغییرات رفتار بها طبق دوره زمانی، بهتر است یک دوره زمانی پیش فرض در نظر گرفته شده، تغییرات رفتار بها متناسب با تغییرات حجم فعالیت سنجیده شود که در نهایت بتوان به یک برداشت کلی از الگوی تغییرات رفتار بها رسید.
برای مثال، کارخانه ای را در نظر بگیرید که دارای ظرفیت تولیدی ۱۰.۰۰۰ در سال است و ماشین آلاتی را جهت نائل شدن به این هدف، به مبلغ ۱۰۰.۰۰۰ اجاره کرده است. مقدار این اجاره، در دامنه تولید سالیانه مورد نظر ثابت است. به این معنا که کارخانه چه تولید ۰ واحد و چه ۱۰.۰۰۰ واحد در سال داشته باشد، باید ۱۰۰.۰۰۰ تومان بابت اجاره پرداخت نماید.
حالا در دو مبنای زیر، تغییرات بها را مشاهده کنیم:
دامنه مربوط فعالیت
حالتی را درنظر بگیرید که کارخانه بخواهد ظرفیت تولید سالانه را از ۱۰.۰۰۰ واحد به ۱۵.۰۰۰ واحد برساند. در این حالت به ماشین آلات بیشتری نیاز خواهد داشت که به تبع باعث افزایش هزینه اجاره خواهد شد.
دوره زمانی
حالت دیگری را در نظر بگیرید که حجم تولید سالیانه کارخانه افزایش نخواهد یافت. اما ممکن است در طول بازه زمانی چندین ساله، هزینه اجاره ماشین آلات متناسب با دلایل اقتصادی و … افزایش یابد.
حال به صحبت در مورد انواع بها ها می‌پردازیم.
بهای ثابت
بین دو مفهوم بهای ثابت و متغیر، ابتدا به سراغ بهای ثابت می‌رویم. طبق یک تعریف ساده، بهای ثابت به بهایی گفته میشود که حجم فعالیت مربوط به آن ثابت بوده و تغییری نکند. به عبارت دیگر، این بها دارای مقدار ثابتی در دامنه تغییرات مورد نظر باشد.
هدف بهای ثابت، ایجاد ظرفیت تولید در شرکت می باشد. مثال هایی از بهای ثابت عبارتند از:
- حقوق و دستمزد ماهانه سرپرست خط تولید
- اجاره کارخانه
- بیمه کارخانه
- استهلاک به تمامی روش ها (به جز روش آحاد تولید)
از نظر ارتباط پارامتر ها، بهای ثابت دارای یک رابطه معکوس با حجم فعالیت ها در شرکت میباشد. با افزایش فعالیت در شرکت، شاهد کمتر شدن بهای ثابت، و با کاهش فعالیت، شاهد افزایش مقدار بهای ثابت هستیم.
میتوان معادله کوچک زیر را تعریف نمود:
بهای ثابت هر واحد = مبلغ کل بهای ثابت / حجم فعالیت
بهای متغیر
حال از بین بهای ثابت و متغیر، در مورد بهای متغیر صحبت کنیم.
بهای متغیر، بهایی است که مقدار آن به صورت مستقیم با تغییرات حجم فعالیت، تغییر میکند. این بها، دارای مقدار ثابتی در دامنه هر واحد می باشد، و این مسئله باعث به وجود آمدن ارتباط خطی بین حجم تغییرات و مقدار بها میشود.
اقلام بهای متغیر را میتوان به راحتی کنترل کرد، چرا که دارای رابطه خطی با حجم فعالیت است. نمونه هایی از بهای متغیر عبارتند از:
- مواد مستقیم
- مواد غیرمستقیم
- دستمزد ساعتی
- استهلاک به روش آحاد تولید
- کارمزد های فروش
بهای متغیر دارای اهمیت بسیار بالایی است، چرا که با فروش هر واحد، یا ارائه هر خدمت، مبلغ مشخصی بهای متغیر توسط شرکت مورد نظر تحمل میشود.
بهای متغیر را میتوان با معادله زیر تعریف کرد:
مبلغ کل بهای متغیر = بهای متغیر هر واحد * حجم فعالیت
بهای مختلط
بهای مختلط یا مخلوط، بهایی است که دارای رفتار نه کاملا ثابت و نه کاملا متغیر میباشد. خود بهای مختلط، به دو دسته بندی زیر تقسیم میشود:
- بهای نیمه متغیر
- بهای پلکانی (نیمه ثابت)
بهای نیمه متغیر
مقدار بهای نیمه متغیر، با تغییرات حجم فعالیت ثابت باقی نمیماند. همزمان دارای تغییراتی متناسب با تغییرات حجم فعالیت نیز نمیباشد. این نوع بها دارای دو جزء ثابت و متغیر میباشد که هرکدام رفتاری متناسب با نام خود دارند. جزء ثابت، معرف حداقل بهای استفاده از یک کالا یا یک خدمت خاص میباشد و ارتباطی با میزان استفاده از آن ندارد. جزء متغیر نیز، جزئی است که با تغییرات مقدار استفاده از کالا و یا خدمت به صورت تناسبی تغییر میکند.
نکته مهم آن است که به علت وجود جزء ثابت، تغییرات این دما دارای رابطه معکوس با تغییرات حجم فعالیت است. برای ساده تر شدن، به مثال تلفن توجه کنید. بهای صحبت با تلفن، یک بهای نیمه متغیر است که دارای یک جزء ثابت (آبونمان) و یک جزء متغیر (متناسب با مدت زمان صحبت) میباشد. و یا شهریه دانشگاه آزاد را میتوان در نظر گرفت که شامل یک جزء ثابت (شهریه ثابت) و یک جزء متغیر (تعداد واحد های اخذ شده) است.
تفکیک این دو جزء در حالت کلی کار راحتی نیست و نیاز به بررسی دقیق تری دارد.
معادله بهای کل نیمه متغیر به شکل زیر بیان میشود:
مبلغ بهای کل نیمه متغیر = مبلغ بهای ثابت + مبلغ بهای متغیر هر واحد * حجم فعالیت
بهای پلکانی
در تغییرات بهای پلکانی، مقدار بها متناسب با تغییرات حجم فعالیت و به شکل “جهشی” و پلکانی افزایش میابد، اما در حد فواصل محدوده های تغییرات حجم فعالیت، بهای پلکانی رفتار ثابتی دارد.
همچنین رفتار بهای هر واحد، در حد فواصل محدوده های تغییرات حجم فعالیت، رفتار معکوسی را از خود نشان میدهد.
ارتباط دسته بندی ها
بررسی جدول زیر نیز خالی از لطف نمیباشد. در جدول زیر، شاهد یک طبقه بندی ترکیبی بین دسته بندی الگوی رفتار بها، و ارتباط با موضوع بهایابی هستیم.
| بهای متغیر | بهای ثابت | |
| بهای مستقیم
| · مواد مستقیم · دستمزد ساعتی مستقیم | · حقوق سرپرست یک دایره تولیدی نسبت به همان دایره · استهلاک ماشین آلات یک دایره تولیدی نسبت به همان دایره |
| بهای غیرمستقیم | · مواد غیرمستقیم · دستمزد ساعتی غیرمستقیم | · حقوق سرپرست یک دایره تولیدی نسبت به محصولات آن دایره · بیمه ماشین آلات یک دایره تولیدی نسبت به محصولات آن دایره |